Alergia, nadwrażliwość i nietolerancja pokarmowa

Coraz więcej osób dostrzega zależność pomiędzy tym, co jemy, a pojawianiem się przykrych dolegliwości i chorób przewlekłych, w tym chorób autoimmunizacyjnych, takich jak Hashimoto. Może to wynikać z błędów żywieniowych, jednak najczęściej przyczyną są nieprawidłowe reakcje organizmu na pozornie niewinne pokarmy i wszechobecne chemiczne dodatki do żywności.

Żywność odżywia, ale może też szkodzić

Mieszkańcom bogatych rejonów świata nie zagraża głód, ale inne niebezpieczeństwa związane z dostępem do żywności – a dokładnie jej nadmiar i słaba jakość. Naszym głównym „grzechem żywieniowym” jest lekkomyślność w wybieraniu tego, co i ile zjemy lub zaserwujemy rodzinie.

Dopiero w obliczu regularnie pojawiających się dolegliwości, niejednokrotnie wykraczających poza objawy ze strony przewodu pokarmowego, zaczynamy szukać przyczyn i kierujemy podejrzenia na jedzenie. Błędy żywieniowe można wyeliminować, tak jak można unikać lub ograniczyć spożywanie wzbogacanej sztucznymi dodatkami żywności wysokoprzetworzonej.

Jednak często to nie wystarcza i nie odczuwamy poprawy stanu zdrowia. Dlatego warto zgłębić temat niepożądanych reakcji na pokarmy. To, co jemy i czym zaspokajamy pragnienie zdecydowanie wpływa na nasze zdrowie. Pozornie zdrowe i niewinne pokarmy mogą być przyczyną nieprawidłowych reakcji organizmu.

Żywność zarówno nieprzetworzona (uważana powszechnie za zdrową), jak i ta poddana różnorodnym procesom technologicznym i zawierająca przeróżne dodatki, zarówno pochodzenia naturalnego (np. ekstrakty białek roślinnych, karotenoidy) jak i sztucznie wytworzone (np. barwniki azowe, siarczyny, benzoesan), może wywoływać w organizmie człowieka niepożądane objawy.

Od lat pojęcia alergii, nietolerancji i nadwrażliwości na pokarmy są używane zamiennie i często niewłaściwie, bez rozróżniania mechanizmów reakcji. Powoduje to zamieszanie, potęguje niepewność, brak zrozumienia problemu i trudności w wyborze najodpowiedniejszych metod diagnostycznych.

Amerykański Narodowy Instytut Alergii i Chorób Zakaźnych (National Institute of Allergy and Infectious Diseases (NIAID) w 2010 roku uporządkował niepożądane reakcje na pokarmy. Podstawą tego podziału jest odpowiedź układu odpornościowego lub jego brak w zapoczątkowywaniu niekorzystnej reakcji organizmu. Niepożądane reakcje na pokarmy możemy podzielić na te o podłożu immunologicznym oraz podłożu nieimmunologicznym.

Niepożądane reakcje na pokarmy o podłożu immunologicznym:

Alergia IgE-zależna
Alergia IgE-niezależna
Nadwrażliwość komórkowa
Inne (mieszane IgE i nie-IgE).

Niepożądane reakcje na pokarmy o podłożu nieimmunologicznym:

Nietolerancja pokarmowa (enzymatyczna)
Inne (farmakologiczne, toksyczne, idiopatyczne, niezdefiniowane).

Alergia pokarmowa (IgE-zależna, natychmiastowa)

Jest stosunkowo łatwa do rozpoznania, ponieważ pierwsze jej symptomy występują szybko, od kilku minut do 1 godziny od spożycia, a objawy są zazwyczaj spójne. Alergia pojawia się niezależne od dawki – czasami wystarczy naprawdę niewielka ilość pokarmu, która dostanie się do jamy ustnej.

Za 95% alergii odpowiedzialnych jest 8 pokarmów: soja, mleko krowie, orzechy ziemne, orzechy, ryby, owoce morza, pszenica oraz jaja.

Alergia pokarmowa występują u 4-6% populacji. Może być potencjalnie niebezpieczna dla życia – wstrząs anafilaktyczny może być śmiertelny. Dlatego tak bardzo ważne jest, aby nie ignorować natychmiastowo pojawiających się objawów.

Objawy alergii są spowodowane przez wyrzut histaminy i innych mediatorów z komórek tucznych (tkankowa część układu immunologicznego). Wytworzone w organizmie, specyficzne dla konkretnego antygenu pokarmowego, przeciwciała IgE łącząc się z cząsteczkami pokarmu w kompleks antygen-przeciwciało, również wyzwalają mechanizm uwalniania mediatorów.

Możliwe objawy w obrębie:

jamy ustnej – obrzęk i swędzenie warg i/lub języka
dróg oddechowych – świszczący oddech, trudności w oddychaniu, „drapanie” w gardle, obrzęk gardła/krtani
przewodu pokarmowego – skurcze, wymioty i biegunka
skóry – pokrzywka, wysypka, egzema, zazwyczaj z silnym świądem.

Objawy podobne do alergii IgE-zależnej mogą powodować także pokarmy będące naturalnym źródłem histaminy (ale bez podwyższonego poziomu IgE).

Z reguły niskoprzetworzona żywność i świeże produkty zawierają niewielkie ilości histaminy. Jej ilość znacznie wzrasta w czasie niektóry procesów obróbki termicznej oraz konserwacji żywności, np.: fermentacji (kiszenia), dojrzewania, suszenia, wędzenia.

Oto popularne produkty pokarmowe bogate w histaminę:

sery długodojrzewające, pleśniowe, podpuszczkowe
wędliny długodojrzewające, kiełbasa biała, metka, salami
ryby wędzone i w puszkach
kiszonki: kapusta, ogórek
ocet winny
wino, szczególnie czerwone oraz musujące
przejrzałe owoce np. banan, awokado.

Diagnostyka alergii pokarmowej IgE-zależnej obejmuje:

testy punktowe na skórze z alergenami pokarmowymi
testy z krwi przeciwciał swoistych IgE

Alergia IgE-niezależna – celiakia

Reprezentatywnym przykładem reakcji o podłożu immunologicznym IgE- niezależnych jest celiakia (choroba trzewna). Jest to choroba autoimmunologiczna spowodowana predyspozycjami genetycznymi, nieszczelnym jelitem i obecnością glutenu w diecie.

W odpowiedzi na gluten układ odpornościowy wytwarza wówczas przeciwciała skierowane przeciwko własnym tkankom organizmu (a nie przeciwko glutenowi). Doprowadza to do autoagresywnego niszczenia kosmków jelitowych, a także uszkodzenia innych tkanek i organów.

Szacuje się, że na celiakię choruje około 1% populacji – odsetek ten jest 10-krotnie wyższy u osób z innymi chorobami autoimmunologicznymi, w tym także Hashimoto. Celiakia bardzo często jest niewykryta przez wiele lat. Od momentu pojawienia się objawów może minąć nawet 10 lat. Wiele osób, w tym również lekarzy, uważa celiakię za chorobę, której symptomy pojawiają się w wieku niemowlęcym lub wczesnodziecięcym, co nie jest prawdą. Dodatkowo objawy celiakii, nie muszą ograniczać się do dolegliwości jelitowych i zespołu złego wchłaniania.

Zawsze należy rozważać celiakię i wykonać odpowiednie badania diagnostyczne, jeżeli:

występowały przypadki celiakii wśród krewnych
pojawiają się poniższe objawy:
- przewlekła biegunka, zaparcia, bóle brzucha i wzdęcia
- niewyjaśniony spadek masy ciała, niewyjaśnione niedobór żelaza, niedokrwistość, zmęczenie
- ból kości lub stawów, zapalenie stawów, zanik kości lub osteoporoza
- depresja lub stany lękowe
- mrowienie/drętwienie dłoni i stóp
- drgawki
- nieregularne miesiączki
- niepłodność lub przebyte poronienie
- owrzodzenia wewnątrz jamy ustnej
- swędząca wysypka, opryszczkowe zapalenie skóry

Diagnostyka w kierunku celiakii obejmuje:

IgA tTGA (przeciwciała przeciwko tkankowej transglutaminazie Ig-A) lub IgA EMA(przeciwciała przeciw endomysium Ig-A) (albo IgG tTGA lub IgG EMA)

Aby uniknąć fałszywie ujemnego wyniku, do czasu badania należy spożywać gluten.

badania genetyczne na obecność mutacji HLA DQ2 i DQ8

Nadwrażliwość pokarmowa (komórkowa)

Nadwrażliwość pokarmowa jest czymś innym niż alergia IgE-zależna i celiakia. Dotyka w różnym nasileniu praktycznie całe społeczeństwo krajów wysokorozwiniętych, a dolegliwości pojawiają się u prawie 50% populacji.

Jej mechanizm polega na pobudzaniu przez pokarm komórek układu odpornościowego do reakcji obronnej, czyli odpowiedzi zapalnej. W efekcie dochodzi do uwalniania mediatorów stanów zapalnych, co prowadzi do wzrostu natężenia przewlekłego stanu zapalnego, powodując przewlekłe schorzenia i dyskomfort.

Wykrywanie pokarmów wywołujących nadwrażliwości jest trudne, ponieważ reakcja jest zależna od ilości zjedzonego pokarmu, najczęściej opóźniona, a objawy bywają niespójne. Ze względu na to, że dolegliwości mogą wystąpić dopiero kilka dni po spożyciu, to trudno jest powiązać je z konkretnym pokarmem.

Nie każda odpowiedź zapalna organizmu kończy się wytworzeniem przeciwciał. Układ odpornościowy ma do dyspozycji wiele mechanizmów i szlaków rozwoju stanu zapalnego. Oznaczanie poziomu swoistych przeciwciał w klasie IgG czy IgA może dać informację na temat możliwego, szkodliwego działania kompleksów antygen-przeciwciało. Jednak dotyczy to jedynie odpowiedzi układu odpornościowego, która kończy się wytworzeniem takich przeciwciał. Stąd najkorzystniej będzie znaleźć takie badanie, które umożliwia wychwycenie i zmierzenie nasilenia odpowiedzi zapalnej jak najbliżej jej początku, co pozwoli objąć możliwie najszerszy wachlarz dróg rozwoju stanu zapalnego.

Oznaczanie w surowicy stężenia poszczególnych mediatorów stanu zapalnego, daje informację o nasileniu stanu zapalnego, ale nie można w ten sposób wskazać wywołujących go czynników. Dobrym narzędziem diagnostycznym jest test MRT. Mierzy on nasilenie odpowiedzi zapalnej praktycznie na samym początku jej powstawania, co pozwala wychwycić jak najszersze spektrum mechanizmów. Dodatkowo pozwala wychwycić reakcje toksyczne wywoływane badanymi substancjami chemicznymi (np. dodatkami do żywności, niektórymi lekami).

Nadwrażliwości pokarmowe poprzez nasilanie stanu zapalnego powodują wiele, często niespójnych objawów, które najczęściej manifestują się w najsłabszych tkankach i organach – mogą dotyczyć dowolnego organu wewnętrznego.

Objawy nadwrażliwości pokarmowych:

Bóle głowy, migreny, bóle zatok
Biegunka, refluks żołądkowy, zgaga, ból jelit, wzdęcia, gazy, zaparcia
Wahania nastroju, depresja, drażliwość
Mgła umysłowa, trudności w koncentracji
Bezsenność w nocy, senność w ciągu dnia
Nieżyty: zatkany nos, zespół ściekania wydzieliny po tylnej ścianie gardła
Bóle mięśni i stawów
Zmęczenie, brak energii
Obrzęk, zatrzymanie wody, wahania masy ciała
Złe samopoczucie

Nietolerancja pokarmowa

Niepożądane reakcje pokarmowe o podłożu nieimmunologicznym to grupa reakcji, które nie są inicjowane przez układ odpornościowy. Mechanizm ich powstawania wynika z niedoborów enzymatycznych, bloków metabolicznych, działania farmakologicznego (np. kofeina), toksycznego (np. toksyna ryb fugu) lub jest nieznany (np. reakcja na siarczyny).

Tu właśnie należy szukać nietolerancji pokarmowych, wywoływanych przez któryś z wyżej wymienionych mechanizmów.

Do najpowszechniejszych należą:

nietolerancja laktozy (cukru mlekowego) powodowana niedoborem lub brakiem laktazy(enzymu rozkładającego laktozę), z charakterystycznymi objawami wzdęć, gazów i biegunek. 37% Polaków ma zapisana w genach zapisany pewien wariant genu LCT, który powoduje coraz słabszą produkcję enzymu laktazy. Mówimy wtedy o pierwotnej nietolerancji laktozy, która jest nieodwracalna. Zaś u osób z chorobą Hashimoto nietolerancja laktozy stwierdzono aż u 75% pacjentów.
nietolerancja fruktozy (cukru owocowego), której przyczynami są: wrodzony niedobór lub brak enzymu aldolazy B (fruktozemia) lub niedobór białka transportowego GLUT5. Powoduje on rozkład fruktozy przez bakterie gnilne w jelicie grubym (zespół złego wchłaniania fruktozy – trzewna nietolerancja fruktozy). Na fruktozemię cierpi 1:40 000 osób, zaś trzewna nietolerancja fruktozy dotyka 30% społeczeństwa.

Jak widać, wachlarz niepożądanych reakcji na pokarmy jest bardzo szeroki i „na oko” ciężko jest stwierdzić, co nam szkodzi. Zanim zdecydujemy, jaką metodę diagnostyczną wybrać, warto przeanalizować dolegliwości i spróbować połączyć je z tym, co mamy lub mieliśmy na talerzu. Dobrze jest sięgnąć do dzieciństwa (alergie pokarmowe i wziewne) oraz zastanowić się, jak mocno jesteśmy zmotywowani do zmian w nawykach żywieniowych. Nie wystarczy zrobić badania – trzeba jeszcze przestrzegać późniejszych wytycznych czy nawet reżimu dietetycznego.