Choroba autoimmunologiczna - co to jest i jak powstaje?

Spis treści

Zaburzenia pracy układu odpornościowego są przyczyną wielu chorób autoimmunologicznych (inaczej nazywanych chorobami autoimmunizacyjnymi lub chorobami z autoagresji), a liczba nowo rozpoznanych schorzeń wciąż rośnie.

Autoimmunizacja wiąże się z utratą tolerancji organizmu na własne antygeny, jednak rodzi się pytanie: jak do tego dochodzi? Na czym polegają choroby autoimmunologiczne i dlaczego tak trudno je leczyć? Dowiedz się, czym jest choroba autoimmunologiczna.

Choroba autoimmunologiczna: zjawisko tolerancji immunologicznej

Aby zrozumieć, skąd biorą się choroby autoimmunologiczne, najpierw należy poznać mechanizmy prawidłowej reakcji immunologicznej. W organizmach zdrowych ludzi tolerancja na własne antygeny, czyli substancje znajdujące się na powierzchni komórek całego ustroju, powoduje, że nie dochodzi do odpowiedzi immunologicznej na antygeny własnych tkanek. Takie zjawisko jest niezbędne do prawidłowego funkcjonowania wszystkich układów. Wyróżnia się mechanizm tolerancji centralnej oraz obwodowej.

Komórkami, które bezpośrednio wpływają na reakcje odpornościowe są limfocyty. Każdego dnia nasz organizm produkuje ogromne ilości limfocytów, które, aby móc sprawnie działać, dojrzewają w centralnych narządach limfatycznych.

Nietrudno sobie wyobrazić, że przy produkcji na tak dużą skalę zdarzają się błędy. Zatem, właśnie na etapie dojrzewania komórek, organizm, niczym w wielkiej fabryce, wyłapuje feralne komórki posiadające receptory dla własnych antygenów (tzn. takie, które byłyby zdolne do wywołania reakcji autoimmunologicznej) i poddaje je egzekucji.

Niestety proces eliminacji trefnych limfocytów w narządach centralnych jest daleki od ideału. Reagujące na własne antygeny limfocyty, które uniknęły negatywnej selekcji na pierwszym etapie, potencjalnie mogą wywołać spustoszenie w organizmie. Tutaj z pomocą przychodzi tolerancja obwodowa. Jest to szereg niebywale skomplikowanych mechanizmów prowadzących do tzw. apoptozy, czyli programowanej śmierci autoreaktywnych komórek.

Mechanizm powstawania chorób autoimmunologicznych

Przełamanie jednego lub więcej mechanizmów tolerancji może wyzwolić atak na tkanki i wywołać chorobę autoimmunologiczną. Dokładne czynniki wpływające na rozpoczęcie wrogiej reakcji na własne tkanki nie są jednak poznane.

Niestety wiadomo, że tolerancję można ominąć na wiele sposobów. A w każdej z chorób autoimmunologicznych jest ich wykorzystywanych co najmniej kilka, dlatego też są to choroby przewlekłe i tak bardzo trudne w leczeniu.

Mechanika w uproszczeniu

Choroba autoimmunologiczna jest efektem zaburzenia pracy układu odpornościowego. Układ odpornościowy omyłkowo rozpoznaje własną tkankę jako tkankę obcą, którą powinien zwalczyć. Wytwarza w związku z tym przeciwciała.

W przypadku choroby Hashimoto powstają przeciwciała przeciwko komórkom tarczycy i układ immunologiczny zaczyna atakować tarczycę, co prowadzi do niszczenia jej komórek. W reakcji obronnej w organizmie powstaje stan zapalny, w przypadku Hashimoto zapalenie tarczycy. Problem Hashimoto nie dotyczy zatem samej tarczycy, tylko nieprawidłowej funkcji układu odpornościowego.

Choroba autoimmunologiczna: 3 etapy

Faza cicha – świadczy o niej tylko obecność przeciwciał (w Hashimoto anty-TPO, anty-TG), przebiega bez objawów;
Faza objawów – kiedy pojawiają się objawy (w Hashimoto objawy niedoczynności tarczycy), ale nie dochodzi jeszcze do uszkodzenia tkanek;
Faza zaawansowana – kiedy zostaną uszkodzone tkanki (w Hashimoto tarczycy).

Klasyczne teorie autoimmunologiczne podkreślają istotną rolę patogenów w powstawaniu choroby:

Teoria molekularnej mimikry – komórki patogenów i komórki naszej tarczycy są na tyle do siebie podobne, że układ immunologiczny wskutek pomyłkowej identyfikacji atakuje antygeny własne;
Teoria efektu sąsiedztwa – kiedy w tarczycy pojawia się infekcja, układ odpornościowy atakuje ją, próbując zniszczyć odpowiedzialny za zakażenie patogen.

Alternatywną teorię zaprezentował naukowiec dr Alessio Fasano, który odkrył, że reakcja autoimmunologiczna zachodzi, gdy występują łącznie 3 czynniki:

Predyspozycja genetyczna, czyli określone geny, przez które dana osoba jest podatna na daną chorobę autoimmunologiczną;
Czynniki wyzwalające chorobę, które uruchamiają ekspresję genów (niedobory pokarmowe, infekcje, zaburzenia funkcji nadnerczy – np. stres, toksyny; nietolerancje pokarmowe – np. gluten; brak równowagi hormonalnej – np. ciąża).
Zespół nieszczelnego jelita, który zaburza zdolność układu odpornościowego do autoregulacji. W związku ze zwiększoną przepuszczalnością ściany jelit, do krwiobiegu trafiają substancje, których w zdrowym organizmie być nie powinno (niestrawione białka, toksyny, bakterie). Nasz układ odpornościowy rozpoznaje je jako wrogie i dąży do ich eliminacji, produkując przeciwko nim przeciwciała. Zdarza się, że takie przeciwciała omyłkowo atakują komórki własnego organizmu, ponieważ mają podobną strukturę , co skutkuje rozwojem chorób autoimmunologicznych (m.in. choroby Hashimoto).

Czynniki genetyczne w autoimmunizacji

Istnieje wiele przesłanek, które pozwalają uważać, że czynniki genetyczne odgrywają znaczącą rolę w predyspozycji do rozwoju chorób autoimmunologicznych. Wskazuje na to między innymi rodzinne występowanie wielu chorób z tej grupy – czyli np. jeśli nasza matka chorowała na chorobę Hashimoto, szansa, że i my na nią zachorujemy, jest większa niż dla ogółu populacji.

Ponadto wykazano, że pewne grupy chorób autoimmunizacyjnych występują u osób z konkretną grupą antygenów (tzw. HLA-B27), np. ZZSK – zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa. W przypadku choroby Hashimoto czynniki środowiskowe odgrywają o wiele większą rolę niż geny.

Czy można zatrzymać proces autoimmunologiczny?

Na dzień dzisiejszy stan wiedzy nie pozwala wyleczyć choroby autoagresywnej, ponieważ pozostaje ryzyko, że układ odpornościowy na nowo zaatakuje narządy wewnętrzne.

Wcześniej uważano, że proces autoimmunologiczny jest niezależny od czynników zewnętrznych i nieodwracalny. Wiele przykładów dowodzi jednak, że po wyeliminowaniu czynników wyzwalających i wyleczeniu jelit można go zahamować. Dzięki temu usuniemy uciążliwe objawy, poprawimy samopoczucie i wprowadzimy chorobę w stan remisji.

Należy pamiętać, że osoba z chorobą Hashimoto jest narażona na inne choroby autoimmunologiczne z powodu możliwości rozwoju reakcji autoagresji – gdy układ odpornościowy zaczął atakować jeden narząd, może dojść do ataku na inne organy. Mechanizm powstania autoagresji jest taki sam, dlatego choroby autoimmunologiczne często występują razem.

Czy można zapobiegać chorobom autoimmunologicznym?

Odpowiedź brzmi tak i nie. Pewne czynniki ryzyka, takie jak np. predyspozycje genetyczne, są niemodyfikowalne. Jednak lekarze obserwują, że czynnikiem spustowym wielu chorób jest ostry stres. Nie bez znaczenia w profilaktyce chorób, nie tylko autoimmunologicznych, jest również zbilansowana, zdrowa dieta. Wykazano między innymi związek niedoboru witaminy D ze stwardnieniem rozsianym i kilkoma innymi schorzeniami.

Podobne przykłady można mnożyć. Większość z nich to jednak doniesienia niepotwierdzone odpowiednimi badaniami naukowymi i klinicznymi, zatem wprowadzenie takich modyfikacji do ogólnie przyjętych zaleceń medycznych jest niemożliwe. Zdrowy styl życia przynosi jednak same korzyści, warto zatem zadbać o siebie, zapobiegając chorobom, by nie musieć ich leczyć.